Definicja BADANIA W SAMOKONTROLI CUKRZYCY
Co oznacza
BADANIA W SAMOKONTROLI CUKRZYCY TEORETYCZNE I TECHNICZNE PODSTAWY BADANIA Do badań realizowanych w samokontroli cukrzycy należy oznaczanie glukozy we krwi i w moczu i związków ketonowych w moczu. Analizy te wykonać można w domu dzięki tak zwany metod paskowych (suchych testów). Wspólną właściwością tych metod to jest, iż do wykonania analizy używa się odpowiedniego paska papieru, który w kontakcie z krwią albo moczem wymienia własne właściwości (kolor, przewodnictwo elektryczne). Do wykrywania glukozy we krwi albo w moczu używa się zazwyczaj pasków nasączonych barwnikiem (chromogenem), gdzie zachodzi swoista reakcja enzymatyczna dla glukozy (paski posiadają aktywność enzymatyczną glukooksydazy i peroksydazy wodoru). Do wykrywania związków ketonowych stosuje się paski, gdzie zachodzi barwna reakcja chemiczna związków ketonowych z nitroprusydkiem sodu (w metodzie tej wykrywa się raczej aceton). Intensywność powstającego zabarwienia zależy od ilości wykrywanej substancji w próbce krwi nałożonej na papierek, bądź w moczu, gdzie zanurzono na chwilę papierek. Ocena stężenia glukozy we krwi Do kontrolowania stężenia glukozy we krwi (glikemii) bezpośrednio poprzez chorego na cukrzycę używa się krwi włośniczkowej. Ustalenie stężenia glukozy we krwi dla kontroli glikemii pośrodku doby jest rekomendowane szczególnie u pacjentów z cukrzycą leczonych insuliną. Zazwyczaj zaleca się ocenę glikemii w następujących porach pośrodku doby: rano na czczo, 2 godziny po śniadaniu, przed obiadem, przed kolacją, późno wieczorem przed snem. Doktor może regularnie zalecić, by powyższy model do oceny dobowego profilu stężenia glukozy był uzupełniony o oznaczenie glukozy we krwi: 2 godziny po obiedzie i 2 godziny po kolacji. W niezwykłych przypadkach może zalecić wykonanie jeszcze dodatkowo oznaczenia glukozy we krwi ok. 3-4-tej godziny nad ranem. Dla każdego pacjenta z cukrzycą doktor kierujący może ustalić w pojedynkę w najwyższym stopniu korzystne momenty pośrodku doby do kontroli glikemii. W zależności od przebiegu dolegliwości doktor może także ustalić w pojedynkę częstość określania dobowych profili stężenia glukozy we krwi w poszczególnych dniach tygodnia. Należy pamiętać, iż zawsze obowiązuje następująca kolejność podejmowanych czynności: na początku sprawdzenie stężenia glukozy we krwi, w dalszym ciągu wstrzyknięcie insuliny, później jedzenie. Ocena stężenia glukozy w domu poprzez pacjenta nie zastępuje pomiaru stężenia glukozy we krwi wykonywanego w laboratorium. Częstość okresowego powtarzania tej analizy w laboratorium powinna być zgodna z zaleceniami lekarza kierującego. Ocena stężenia glukozy w moczu Glukoza w moczu pojawia się wtedy, kiedy jej stężenie we krwi jest na tyle wysokie, iż liczba przesączającej się w nerkach do moczu glukozy jest zbyt spora, by mogła być w całości reabsorbowana (ponownie wchłaniana) poprzez nerki. Dochodzi do przekroczenia tak zwany progu nerkowego dla glukozy, a więc stężenie glukozy we krwi wynosi powyżej 10 mmol/l (180 mg/dl). Liczba wydalanej wówczas z moczem glukozy u chorych na cukrzycę odzwierciedla wartość glikemii. Wyjątkowo, u nie wszystkich osób wartość progowego stężenia glukozy we krwi, ponad którego glukoza pojawia się w moczu, może być znacznie niższa. U tych osób może występować glukoza w moczu, mimo iż nie stwierdza się u nich cukrzycy. Pomiar glukozy w moczu zaleca się wszystkim chorym na cukrzycę. Mocz należy badać każdego dnia, 2-3 razy na dobę w ściśle ustalonych porach dnia. Doktor kierujący pomaga ustalić, gdzie porcjach oddawanego moczu należy badać zawartość glukozy. Decyzja o tym uzależniona jest od informacji, którą chce się z tego badania uzyskać. Zawartość glukozy w moczu zaleca się badać: w porcji moczu oddanego rano będąc na czczo, po 2 godzinach po przyjęciu leku (insuliny albo doustnego leku obniżającego stężenie glukozy we krwi) i jedzeniu, w zbiórkach moczu z kilku godz. (na przykład w 3 następnych 8 godzinnych zbiórkach moczu), zbiórce dobowej moczu. Ocena stężenia związków ketonowych w moczu W stanie utrzymującego się niedoboru insuliny organizm produkuje związki ketonowe, które wydalane są z moczem: kwas hydroksymasłowy, kwas acetooctowy i wytwór ich przemiany - aceton. Badanie moczu na związki ketonowe powinno być realizowane zawsze, jeżeli w samokontroli cukrzycy stwierdzono obecność znacznej ilości glukozy w moczu. Należy wykonać tę analizę, zawsze jeżeli istnieje żadne przypuszczenie, iż związki ketonowe mogą być produkowane w organizmie (na przykład wystąpienie dodatkowej dolegliwości przebiegającej z gorączką, wymiotami albo biegunką). Związki ketonowe są przypuszczalnie obecne w moczu w znacznej ilości, jeżeli oznaczane kilka razy stężenie glukozy we krwi przekracza 13,3 mmol/l (240 mg/dl) albo jeżeli żadne pojedyncze oznaczenie stężenia glukozy przekracza 16,7 mmol/l (300 mg/dl). CZEMU SŁUŻY BADANIE? Ocena stężenia glukozy we krwi Znajomość dobowego profilu glikemii umożliwia ustalenie pory max. zmian stężenia glukozy we krwi i czasu działania zastosowanych preparatów insuliny. Stężenie glukozy we krwi pośrodku doby waha się znacząco u większości chorych leczonych insuliną. W czasie leczenia skutek działania poszczególnych preparatów insuliny może istotnie różnić się pośród chorych przyjmujących insulinę. Rodzaj preparatu, dawki i pory przyjmowania insuliny muszą być dobierane poprzez lekarza dla każdego chorego w pojedynkę. Stąd ocena zmian stężenia glukozy we krwi pośrodku doby pozwala racjonalnie dobrać dawki i rodzaj podawanej insuliny. Zgodne kontrolowanie glikemii opierając się na prowadzonych często pomiarów stężenia glukozy we krwi, pozwala zmniejszyć ryzyko wystąpienia ostrych powikłań (na przykład cukrzycowa śpiączka ketonowa) i późnych powikłań cukrzycy (na przykład ślepota, niewydolność nerek, dolegliwość niedokrwienna serca). Ocena stężenia glukozy w moczu Ocena stężenia glukozy w moczu służy do kontrolowania glikemii w przebiegu cukrzycy. Chociaż monitorowanie terapii poprzez pomiar ilości wydalanej z moczem glukozy jest niewiele precyzyjną sposobem w porównaniu z często prowadzoną oceną profilu dobowego stężenia glukozy we krwi, szczególnie gdy dolegliwość wymaga leczenia insuliną. Badanie to nie pozwala wykryć hipoglikemii, a więc występowania takiego stężenia glukozy we krwi, które jest zbyt niskie (poniżej normy). Liczba wydalanej z moczem glukozy jest odzwierciedleniem średniego stężenia glukozy we krwi w okresie tworzenia się moczu. Jeśli analizę wykonuje się w świeżo wytworzonej porcji moczu w nerkach, jest to mocz oddaje się w krótkich odstępach czasowych (na przykład dwie porcje oddanego moczu co kilkanaście min.), to badanie odzwierciedla wartość glikemii w momencie badania. Ocena stężenia związków ketonowych w moczu Stwierdzenie znaczącej ilości związków ketonowych w moczu u chorych na cukrzycę wskazuje na zagrożenie rozwoju (pośrodku kilku godz.) groźnego dla życia ostrego powikłania cukrzycy - kwasicy ketonowej. Zaawansowaną fazą tego zaburzenia jest śpiączka ketonowa. Zazwyczaj, przy znacznej ilości związków ketonowych w moczu (+++ - jeżeli chory posługuje się paskami określającymi w ten sposób zawartość związków ketonowych), stwierdza się także glukozę w moczu. W takich przypadkach znacząco podwyższone jest stężenie glukozy we krwi. Wskazuje to na potrzebę przyjęcia większej dawki insuliny i konieczność modyfikacji dotychczasowego leczenia. Należy natychmiast zawiadomić lekarza. Może się zdarzyć, iż chory stwierdza śladową liczba związków ketonowych w moczu (+ albo nawet ++), ale w moczu nie ma w ogóle glukozy albo są tylko małe jej ilości. Nie należy się wówczas niepokoić, ale często powtarzać analizy przy następnym badaniu moczu. Stan ten świadczy z reguły o zbyt ubogich kalorycznie posiłkach (zbyt niewiele węglowodanów w diecie), które mógł przyjmować chory przed badaniem w momencie przynajmniej kilkunastu ostatnich godz.. Taki rezultat badania moczu może być także wywołany wystąpieniem w tym samym czasie hipoglikemii, a więc znacznego obniżenia stężenia glukozy we krwi na przykład po wstrzyknięciu zbyt dużej dawki insuliny. WSKAZANIA DO WYKONANIA BADANIA Oznaczanie glukozy we krwi i w moczu i związków ketonowych w moczu jest sposobem samokontroli cukrzycy. Określanie profilu dobowego stężenia glukozy we krwi jest sposobem rekomendowaną zawsze u wszystkich pacjentów z cukrzycą typu I. BADANIA POPRZEDZAJĄCE Nie ma bezwzględnej konieczności wykonywania przedtem innych badań. SPOSÓB PRZYGOTOWANIA DO BADANIA Zasadniczo nie ma szczególnych zaleceń. OPIS PRZEBIEGU BADANIA Używanie poszczególnych testów paskowych powinno odbywać się zawsze odpowiednio z załączoną poprzez producenta dyrektywą. Paski powinny być przechowywane w ściśle zamkniętych oryginalnych pojemnikach, w chłodnym miejscu (nie przechowywać testów paskowych w lodówce!). Pojemniki należy otwierać jedynie na czas potrzebny do wyjęcia pasków. Niewłaściwe przechowywanie pasków: wystawienie na światło, wilgoć, podwyższona temp., mogą wpływać na uzyskiwane rezultaty. W okresie używania pasków nie należy dotykać pola reaktywnego paska. Przed przystąpieniem do badania należy zawsze sprawdzić, czy kolor pola reaktywnego użytego paska odpowiada barwie na skali umieszczonej na pojemniku dla rezultacie "0". Jeśli ta barwa jest inna, należy użyć innego paska. Ocena stężenia glukozy we krwi Krew włośniczkową do badania pobiera się zazwyczaj z opuszki palca, bardzo rzadko z płatka usznego. Przed badaniem należy umyć ręce ciepłą wodą z mydłem i starannie wysuszyć. W dalszym ciągu badający powinien łagodnie ucisnąć wybrane miejsce nakłucia, by stało się lekko różowe. Miejsce nakłucia powinno się zdezynfekować na przykład poprzez potarcie skóry kawałkiem waty nasączonej roztworem wodnym alkoholu etylowego (w stężeniu ok. 60%). Po wyparowaniu alkoholu z powierzchni skóry, badający nakłuwa boczną część opuszki palca przy użyciu jałowej igły, bądź nożyka (ryc. 16-2). Nakłucie wykonuje się na głębokość ok. 3 mm. Dla ułatwienia i większej pewności poprawności wykonania nakłucia chory może wyposażyć się (na przykład w aptece) w szczególny aparat posiadający dźwignię sprężynową z możliwością zamiany każdorazowo użytej igły. Pierwszą wypływającą kroplę krwi po nakłuciu badający powinien zetrzeć suchym kawałkiem waty. Następna kropla krwi powinna swobodnie spaść na pole reaktywne utrzymywanego poziomo paska. Trzeba zadbać o to, by kropla krwi była wystarczająco spora dla pokrycia całego pola reaktywnego. W dalszym ciągu, po odczekaniu wymaganego czasu odpowiednio z dyrektywą załączoną poprzez producenta danego testu paskowego (czas odmierzać zegarkiem z sekundnikiem!), badający powinien wsunąć pasek pomiędzy złożoną bibułę albo ligninę i przycisnąć go na 1-2 sekundy. Jeżeli usuwanie krwi jest niecałkowite, natychmiast powtórzyć czynność, wykorzystując czystą powierzchnię bibuły, bądź ligniny. Nie wycierać krwi z pola reaktywnego! Niektórzy producenci pasków zalecają spłukanie krwi z paska w okresie 1-2 sekund pod strumieniem wody. Po odczekaniu precyzyjnie podanego w załączonej dyrektyw czasu (należy używać z zegarka!), badający powinien odczytać rezultat poprzez porównanie zabarwienia pola reaktywnego paska ze skalą wzorcową umieszczoną na pojemniku. Istnieje sposobność bardziej dokładnego odczytu stężenia glukozy we krwi z użyciem różnych odmian przenośnych aparatów, które posiadają zazwyczaj swoją nazwę handlową. Należy wówczas korzystać odpowiednich testów paskowych dostosowanych do poszczególnych typów tych aparatów. Aparaty obsługuje się odpowiednio z załączoną do nich dyrektywą. Ocena stężenia glukozy i związków ketonowych w moczu Mocz należy oddać bezpośrednio do czystego i suchego naczynia. Jeżeli badanie ma być wykonana nie w świeżo oddanym moczu, to przeprowadza się uprzednio zbiórkę moczu na przykład z kilku godz. (zobacz Opis badania w "Badaniu moczu"). Do badania nie należy brać moczu zimnego (na przykład z naczynia bezpośrednio wyjętego z lodówki); należy odczekać, aż porcja moczu przeznaczoną do badania ogrzeje się do temp. pokojowej. Ryc.16-2 Pomiar stężenia glukozy we krwi z użyciem testu paskowego: nakłucie opuszki palca swobodnie opadająca kropla krwi na pole reaktywne paska testowego precyzyjny pomiar czasu, który jest potrzebny do wystąpienia reakcji barwnej usuwanie nadmiaru krwi z pola reaktywnego paska dokonanie odczytu (po odczekaniu określonego czasu) poprzez porównanie wizualnie uzyskanego zabarwienia na polu reaktywnym paska ze skalą wzorcową Badający powinien kompletnie zanurzyć w moczu pola odczynnikowe paska i natychmiast pasek wyjąć (nie dłużej niż po 1 sekundzie). Można również przeprowadzić część paska z polami odczynnikowymi poprzez strumień oddawanego moczu. Czynność tę należy przeprowadzić błyskawicznie, by zapobiec wypłukiwaniu się odczynnika z pola odczynnikowego. W dalszym ciągu badający paska przycisnąć powinien brzeg do ściany naczynia, by w ten sposób usunąć nadmiar moczu z paska. Pasek należy trzymać w pozycji poziomej dla uniknięcia zabrudzenia rąk moczem. Po odczekaniu precyzyjnie czasu, który jest rekomendowany poprzez producenta w załączonej dyrektyw (należy odmierzać czas zegarkiem!), badający powinien odczytać rezultat poprzez porównanie zabarwienia pola reaktywnego paska do skali wzorcowej umieszczonej na pojemniku. Użytkowane paski regularnie posiadają dwa pola reaktywne - zarówno dla oznaczania glukozy, jak i związków ketonowych. Ważne to jest, iż wymagany czas, po którym należy dokonać odczytu, może być różny dla glukozy i związków ketonowych. Wiadomości, KTÓRE NALEŻY ZGŁOSIĆ WYKONUJĄCEMU BADANIE Wszystkie rezultaty badań prowadzonych w samokontroli cukrzycy chory powinien zapisywać w prowadzonym poprzez siebie dzienniku i pokazywać go w trakcie każdej wizyty u lekarza. Uzyskane rezultaty stężeń badanych parametrów należy zapisywać liczbami z podaniem jednostek stężenia, na przykład mg/l, mmol/l (aktualnie wszyscy producenci testów paskowych do oznaczania glukozy we krwi i moczu we wzorcowej skali barwnej przedstawiają także liczbowe wartości stężeń glukozy). Należy odnotować zawsze godziny, kiedy wykonano oznaczenie. Warto również zapisywać w dzienniku każde zmiany w diecie i leczeniu, a również inne zdarzenia, które mogą wpływać na przebieg cukrzycy, jak na przykład: infekcje, mocne przeżycia emocjonalne, intensywny wysiłek fizyczny, występowanie miesiączek. Chory powinien odnotowywać w dzienniku fakt ewentualnej zmiany rodzaju używanego poprzez siebie testu paskowego. Bez zarzutu ZACHOWYWAĆ SIĘ PO BADANIU? Wszystkie sposoby oznaczania glukozy we krwi i moczu i związków ketonowych w moczu poprzez chorych w domu mają znaczenie pomocnicze w kontroli leczenia cukrzycy. Niezbędne są okresowe oceny tych parametrów dzięki precyzyjnych metod analitycznych realizowanych w laboratorium. Badania krwi i moczu przeprowadzone w laboratorium rozszerzone są zazwyczaj o inne typy analiz. Częstość takich badań i rodzaj realizowanych analiz powinien być uzgadniany z lekarzem kierującym. Rezultaty badań z laboratorium są także pomocne dla porównania wartości oznaczeń przeprowadzanych w domu poprzez chorego. MOŻLIWE POWIKŁANIA PO BADANIU Niewielkie krwawienie w miejscu wkłucia